Welk esthetisch resultaat wordt er verwacht? Een ruige uitstraling vraagt een andere technische benadering dan een superstrak uiterlijk. Omdat bij in het werk gestort schoonbeton nu eenmaal hoort dat het in één keer goed moet, is het noodzakelijk dat alle bij de uitvoering betrokken partijen precies weten wat de bedoeling is van de ontwerper. Omgekeerd moet de ontwerper iets van de technieken weten om hierover te kunnen communiceren.
Het uiterlijk van het beton is afhankelijk van de bekisting, betonsamenstelling en de uitvoering. Voor het vastleggen van het gewenste esthetische resultaat zal een uitspraak nodig zijn over deze drie factoren in relatie tot het architectonische ontwerp.
De volgende typen schoonbeton zijn te onderscheiden:
Bij in het werk gestort beton is er meestal sprake van bekiste oppervlakken. Niet-bekiste oppervlakken komen voor als stortvlakken van (vrijstaande) wanden – tuinmuren, afscheidingen – en andere elementen die blijvend in het zicht komen. Ook spuitbeton en 3D-geprint beton horen thuis in de categorie niet-bekist beton. Het grootste toepassingsgebied van niet-bekist schoonbeton wordt gevormd door betonvloeren waaraan bijzondere esthetische eisen worden gesteld.
De textuur van het betonoppervlak kan glad zijn of juist een reliëfstructuur hebben. Voor een normaal glad oppervlak, dat wil zeggen zonder reliëf of polijstbewerking, zijn gladde bekistingsplaten nodig. Deze kunnen van staal zijn, van (gecoat) hout of kunststof. Glad beton is toe te passen zowel in vlakke als in gebogen elementen.
Reliëfstructuren in het betonoppervlak ontstaan als afspiegeling van structuren in de bekisting. In zijn meest eenvoudige vorm is dit de nerfstructuur van houten platen of plankdelen in combinatie met het patroon van de naden. Meer complexe of speciaal ontworpen reliëfstructuren zijn te maken met behulp van flexibele rubbermatten die als contramal de oorspronkelijke vormen kopiëren.
Bij in het werk gestort beton komt het weinig voor dat oppervlakken na ontkisten worden bewerkt. Dat houdt verband met de arbeidsomstandigheden op de bouwplaats. De beheersbaarheid van zowel de kwaliteit als de kosten is op de bouwplaats veel moeilijker dan in een fabriek. In principe is bewerking wel mogelijk. Bijvoorbeeld eventueel plaatselijk boucharderen of schuren, ook bewerkingen als het breken van richels die bewust zijn gemaakt door openingen of kieren in de bekisting.
Bij vloeren zijn verrassende resultaten te bereiken met bewerkingen als bezemen, uitwassen, instrooien van pigmenten, stempelen van patronen of schuren en polijsten.
Onbewerkt glad is een veel gekozen type schoon beton vanwege de ogenschijnlijke eenvoud waarmee dit kan worden gerealiseerd. Ogenschijnlijk, omdat ook een glad, strak esthetisch betonoppervlak niet vanzelf ontstaat, maar juist het resultaat is van een zorgvuldige beheersing van het hele uitvoeringsproces.
Omdat de bekisting bepalend is voor het uiterlijk van het beton, zal de ontwerper zich hiervan vooraf een helder beeld moeten vormen. De bekistingskeuze wordt afgestemd op de gebouwvorm, de bouwsnelheid, het budget en de textuur van het oppervlak. De aard van het bekistingsmateriaal, de afmetingen van de contactbekisting zoals platen of planken, maar ook het plaatnadenpatroon moeten worden bepaald. Als er centerpennen nodig zijn voor de stijfheid van de bekistingsconstructie, dan kan het gewenste centerpenpatroon bepalend zijn voor de keuze van het type bekisting.
Hoe de naden tussen de platen eruit moeten zien, is belangrijk om te weten voor het bekistingsontwerp. Voor het accentueren van naden zijn bijvoorbeeld profiellatten in de bekisting nodig. De gewenste textuur van het betonoppervlak – glad, reliëfpatroon of profilering – heeft behalve voor de betonsamenstelling ook gevolgen voor de keuze van de bekisting en moet in het bestek worden opgenomen. Lees hier meer over de bekisting.
De manier waarop het werk wordt uitgevoerd, bepaalt in belangrijke mate de kwaliteit van het schoonbetonwerk. Normaal gesproken zal het betonwerk niet in één stortfase worden uitgevoerd, maar door een herhaalde inzet van bekisting en arbeid tot stand komen. Dit betekent dat er nagedacht moet worden over de stortnaden, de wisselende weersgesteldheden (seizoensinvloeden), de nabehandeling en het ontkistingstijdstip. Al deze factoren hebben invloed op het uiterlijk van het betonoppervlak.
