Vormgeven aan vrijheid

Auteur: Kirsten Hannema

Over de voormalige vestinggracht rond de Cypriotische hoofdstad Nicosia bouwde Zaha Hadid Architects een betonnen brug die dubbelt als openbare ruimte: Eleftheria Square, wat ‘vrijheidsplein’ betekent. Om uitdrukking te geven aan de symbolische waarde, zijn de kolommen vormgegeven als armen die zich omhoog uitstrekken, uitgevoerd in helderwit beton.

Is het een brug, een plein, een park? Eleftheria square, gebouwd over de voormalige vestinggracht rond Nicosia, is het allemaal. Zaha Hadid Architects bouwde een brug in de vorm van een 3000 m² grote betonnen plaat op 13 dragers, met daaronder een groene openbare ruimte. Het gebruik van beton speelt een belangrijke rol in de constructie en architectonische expressie, vertelt projectarchitect Christos Passas. Eleftheria square betekent vrijheidsplein, en zo hebben de ontwerpers het ontwerp benaderd: als een monument voor vrijheid. De dragers, die zowel in verticale als horizontale richting krachten opvangen, strekken zich als armen omhoog, om uitdrukking te geven aan vrijheid. Om dat idee kracht bij te zetten, zijn ze in glad, helderwit beton uitgevoerd.

'Zwevende brug'

"Nicosia is gebouwd op een vlakte in een vallei omringd door bergen, als een ommuurde vestingstad", legt Passas – opgegroeid in Cyprus – uit. De muur scheidt de oude stad van de uitbreidingswijken. Na de Turkse invasie in 1974 ontstond een tweede scheidslijn, tussen de Grieks-Cypriotische en Turks-Cypriotische stadsdelen. Het stedelijke vernieuwingsplan waarmee de architecten in 2015 de internationale prijsvraag wonnen, combineert renovatie van de oude stadsmuur met de aanleg van nieuwe openbare ruimte, en geeft invulling aan de ambitie om de verdeelde stad te herenigen. De brug, 80 m lang, 60 m breed en met een 90 cm dik brugdek, ‘zweeft’ vijf meter boven de – twee meter uitgegraven – vestinggracht, die is omgetoverd in een stadspark. Het brugdek fungeert tegelijk als plein voor demonstraties en feesten.

Aardbevingbestendige constructie

De brug is ontworpen als een tafelconstructie die rust op 13 monoliete ‘statieven’ waarvan er drie in tweeën splitsten en een kroonvormig is; de ‘tafel’ heeft aldus 20 poten. Omdat er aardbevingen in dit gebied voorkomen, zijn de kolommen scharnierend aan het brugdek bevestigd om bewegingen op te vangen, terwijl het dek – aan de uiteinden in de rotsen verankerd – stabiel blijft en trillingen niet richting de oude stadsmuur – Unesco-werelderfgoed – kan overgedragen. De horizontale delen van de dragers zijn deels als zitplekken vormgegeven, en worden gebruikt door skaters. Een reeks ellipsvormige zitelementen van ultrahoge sterktebeton, in lengte varierend van 2 tot 8 m, is op het brugdek en langs de wandelstroken geplaatst. Ze dubbelen als obstructies voor auto’s en helpen om de beweging van grote groepen mensen te stroomlijnen. De lelievormige waterfonteinen – met een hoge en lage variant, voor volwassenen en kinderen – zijn gemaakt van prefabbeton.

Marmer-beton

Omdat er op Cyprus alleen een fabriek voor grijs Portlandcement is, zochten de architecten in omringende landen naar grondstoffen om het witte beton te maken. Het witte cement voor de betonnen draagconstructie komt uit Spanje, het toegepaste marmer komt uit Griekenland. Het marmergruis dat bij de verwerking overblijft, is gebruikt als toeslag in het beton, waaraan titaniumoxide is toegevoegd als ‘bleekmiddel’. Om het recept voor ‘kopieerpapierwit’ beton te bepalen, werden zo’n 90 proefstukken gemaakt.

De bekisting voor de brugdelen is gemaakt in de fabriek van het lokale bedrijf Zenonos & Sons. Eerst werd met 3D-software en CNC-freesmachines een positief gebouwd, dat omkleed is met glasvezel om – na grondig schuren – als negatief te gebruiken. De bekistingsdelen zijn vanuit de fabriek naar de locatie vervoerd, waar ze zijn geassembleerd. Na het plaatsen van de staalstructuur en wapening werd het beton in de mallen gegoten. Omdat er veel staal in de elementen zit en deze veelvormig zijn, vloeit het beton moeilijk, met risico op luchtbelvorming. Daarom is gekozen voor zelfverdichtend beton, waarmee op locatie eerst een proefkolom werd gebouwd. De staalconstructie van het brugdek is na het storten van alle kolommen daarop geplaatst, waarna het betonnen dek is gestort. Op de kolommen is tot slot een transparante, vuilwerende nano-coating aangebracht.

Grensverleggend

Passas werkte eerder aan het baanbrekende ontwerp voor het Phaino Science center in het Duitse Wolfsburg, waar hij leerde hoe je expressieve, gekromde vormen met beton kunt maken. Voor Eleftheria square wilden de architecten de grens op innovatiegebied verder verleggen, door het uit te voeren in wit beton. Het project was een lange zoektocht naar talloze deeloplossingen. Wat Passos daarbij het meest heeft verrast, is ‘een zekere serendipiteit’ die ontstond vanuit de complexiteit die vijftien jaar werken aan een combinatie van infrastructuur en stedenbouw met zich meebrengt. "We vonden oplossingen waar we die niet verwachtten, bijvoorbeeld toen we het lokale bedrijf voor bekistingen ontdekten. Dat is de kracht van een project waaraan je bouwt met zo veel mensen."