Stapelgoed

Auteur: Kirsten Hannema

Met slimme, zelf ontworpen betonnen bouwstenen realiseerde architectenbureau SO–IL het sociale woningbouwcomplex Las Americas in de Mexicaanse stad León. Met dit pilotproject wil de stad ontwikkelaars inspireren om betaalbare appartementen te bouwen. Het vernuft zit ‘m in het lichte gewicht van de holle stenen, waarmee de bouwvakkers de gevels - zonder bouwtekeningen - konden stapelen.

Pilotproject

Simpele betonnen blokken zijn de smaakmakers van het sociale woningbouwproject Las Americas dat architectenbureau SO–IL in opdracht van de stad León ontwierp. De appartementen zijn bedoeld voor mensen met een beperkt inkomen – minder dan 7000 dollar per jaar – die veelal in de naburige autofabrieken werken. Deze arbeidsmigranten wonen doorgaans in ‘informele’ wijken, waar ze – ongeregistreerd – zelf huizen in elkaar timmeren, of in buitenwijken ver van de stad, zonder publieke voorzieningen. Hoe kun je deze bewoners betere huisvesting aanbieden, gemaakt van (aardbevings)bestendig bouwmateriaal? Dat was de tweeledige vraag achter dit pilotproject, geïnitieerd door de stad. Samen met de ontwerpers van de gemeente ontwierp SO–IL een achtvormig appartementengebouw van zes verdiepingen rond twee binnenhoven.

Zig-zag gevel

Omwille van de betaalbaarheid (het budget was 2,5 miljoen dollar voor 56 woningen), aardbevingsbestendigheid, en omdat lokale aannemers gewend zijn met beton te bouwen, werd gekozen voor een eenvoudige draagconstructie bestaand uit in het werk gestorte vloeren en schijfvormige kolommen. De woningen worden ontsloten via galerijen. Om te voorkomen dat langslopende buren direct in de woningen kijken, bedachten de ontwerpers om licht gekromde betonnen gevelelementen overhoeks te plaatsen, met de ramen en deuren haaks ertussen. Aldus ontstond de beeldbepalende zig-zaggevel, opgebouwd uit twee gevelelementen – smal en breed – en twee raamtypen, klein en groot. Door de schuine positie van de gevelelementen valt het felle zonlicht niet direct in de woningen, maar als fraai strijklicht op het beton. Omdat Leon een mild klimaat heeft, is geen isolatie nodig.

Inclusief

Aanvankelijk was de bedoeling om de licht gekromde gevelelementen te prefabriceren, maar de aannemer liet met een mock-up zien dat dat niet de gewenste kwaliteit zou opleveren. In een tweede mock-up presenteerden de bouwvakkers hun alternatief: geveldelen van gestapelde betonstenen; dat zag er wel goed uit. Daarbij legde de aannemer uit dat hij voor de productie van prefab panelen vijf uur zou moeten rijden naar een fabriek buiten de stad, en een vrachtwagen plus hijskraan moest huren. Voor hetzelfde geld kunnen dertig arbeiders stenen stapelen, waarbij het bouwbudget gelijker verdeeld zou worden over de gemeenschap, in plaats van dat alles bij een bouwbedrijf terecht kwam. “Zo werd het een veel inclusiever project”, legt architect Florian Idenburg uit. Via de opdrachtgever vonden de architecten het lokale bedrijf Basaltex, dat de betonstenen van Portlandcement maakte, met behulp van mallen.

Schakelsteen

Vertrekpunt voor het ontwerp van de (holle) betonnen bouwstenen was een stapelbaar betonblok van 17 kg; het maximale gewicht dat een bouwvakker volgens de arbo-regels mag tillen. De stenen (10x10x15cm, 50 cm lang) zijn rond een ‘raamwerk’ van wapeningsstaven gestapeld; de staven passen in de sleuven die in de holte van de stenen zijn gemaakt. Om de kromming in de gevel te kunnen vormen, zijn de stenen aan een kant afgeschuind; de binnenwanden zijn recht, de buitenzijden ‘getand’. Om de ramen onder een hoek van 90 graden op de gevel aan te kunnen sluiten, is een tweede, vijfhoekige schakelsteen ontworpen. Doordat de hoeken van de schakelsteen variëren, kun je in verschillende richtingen verder bouwen. Een klein gevelelement is opgebouwd uit 30 gewone en 10 hoekstenen, een groot element uit 50 gewone stenen en 10 hoekstenen. De hoekstenen, die rond de verticale wapeningstaven zijn ‘geregen’, zijn met beton gevuld.

Low-tech parametrisch

Nadat de draagconstructie voor het gebouw gestort was, tekenden de architecten de buitencontouren van de gevel af, en legden de ‘spelregels’ van het bouwsysteem uit aan de bouwvakkers. De bouwvakkers plaatsten vanaf die lijn stenen tot gevelelementen – groot en klein, om en om – met aansluitend op de hoekstenen de deuren en ramen. Na elk gevelelement begonnen ze weer vanaf dezelfde lijn. Op deze manier waren er nauwelijks uitvoeringstekeningen nodig, en ontstond een structuur waarin de hand van de vakman duidelijk herkenbaar is. Idenburg spreekt van een ‘low tech parametrisch’ ontwerp.

Leerzaam

Idenburg, die pro bono aan het project werkte, heeft er veel van geleerd. “We zijn als architecten gewend om in de computer te tekenen hoe we een ontwerp willen uitvoeren; hier moesten we het andersom doen, en kijken wat je met de aanwezige arbeid en vakmanschap kunt maken. Het ontwerpen was veel meer een proces, en juist daardoor ontstond ruimte voor verbijzonderingen zoals de geribde gevelstructuur.” De architect is ”blijer met hoe het uiteindelijk geworden is” en nam de lessen mee. Geïnspireerd door dit project, heeft SO–IL samen met Basaltex een soortgelijke betonsteen ontwikkeld, maar dan voor een high-end appartementencomplex in Brooklyn, New York.