Laat de echte betonrevolutie beginnen

^{Introfoto: De Jakoba, Amsterdam - tweede deel artikel meer over dit project - (foto: Peter Tijhuis)}

"We moeten tempo en kwaliteit maken om de woningbouwopgave – een miljoen woningen tot 2030 – aan te pakken," stelt Hugo de Jonge, minister van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening. Architecten zien mogelijkheden in slimme betonsystemen: prefab, modulair, door robots geproduceerd. “Eindelijk breekt het industriële tijdperk in de bouw aan.”

Auteur: Kirsten Hannema

Betonnen 'legosteen'

Een betonnen ‘legosteen’ (3,8 x 9,8 m en 2,8 m hoog, schakel- en stapelbaar tot maximaal vijf lagen, van binnen en buiten naar wens af te werken, verplaats- én herbruikbaar), dat is Circle, de woonmodule met een woonoppervlak van 35 m², die KAAN Architecten samen met prefab betonproducent Casco Totaal en ingenieursbureau ABT heeft ontwikkeld in antwoord op de grote woningbouwopgave waar Nederland voor staat. “Het idee komt voort uit een ander project waarmee we bezig waren, dat op- en afgeschaald moest kunnen worden”, vertelt architect Timo Cardol van KAAN Architecten. “Een idee dat aansluit bij de enorme behoefte aan tijdelijke, flexibele woningen voor studenten, starters, doorstromers. En als je bedenkt dat beton – naast betaalbaar en mooi - een materiaal is dat minstens 200 jaar mee kan, dan heb je een duurzaam systeem.”

In antwoord op de woningnood, de klimaatdoelstellingen en de stikstofcrisis die de woningbouw dreigt lam te leggen, tekenden op 29 september 2022 meer dan zeventig gemeentes, banken en ontwikkelende bouwers - waaronder Ballast Nedam Development, Bolton Groep, Dura Vermeer en Trebbe - een convenant om duurzamer, toekomstbestendiger woningen te bouwen. Eén miljoen nieuwe woningen tot 2030, dat is de opgave. Circle is een concreet voorbeeld van hoe innovatie in de betonbouw kan bijdragen om daaraan invulling te geven. Timo Cardol van KAAN architecten: “Door het project waaraan we werkten, hadden we alle partijen al bij elkaar: de opdrachtgever, ABT en CascoTotaal. Zij maakten al betonnen 3D-modules, wij zagen kansen om die in te zetten voor slimme, snelle woningbouw; een plus een is twee.”

Slim woonproduct

Wat maakt een slim woonproduct? “Je moet niet alleen denken aan een goede indeling, maar ook aan de maakbaarheid, logistiek en kosten. Door een verstevigde balk te integreren in het casco is er geen funderingsbalk meer nodig. Door volledig uitgedachte productieprocessen kunnen dunne (10 cm) wanden met minder beton worden geproduceerd. Het besparen op materialen draagt bij aan de duurzaamheid van Circle. Door de snelle bouwtijd, van drie tot vijf weken, wordt 20% op bouwkosten bespaard. “Het idee is dat je hiermee niet seriematig maar parallel bouwt, waarbij de woningen per stuk worden opgeleverd en bewoners er meteen in kunnen.”

Cascowoning

Circle kan als cascowoning geplaatst worden, waarna bewoners het interieur afbouwen, of turn key opgeleverd. Van buiten is elke gevelbekleding denkbaar, en ook het aantal gevelopeningen is variabel. De module wordt in één keer gestort in een stalen 3D-mal waarin vervolgens gaten voor leidingwerk worden geboord door robots, met behulp van BIM. “We hebben een aantal configuraties voor woningen ontworpen, waarbij een bepaald sjabloon met gaten hoort; het werkt net als in de autoindustrie. CascoTotaal praat er ook op die manier over, dat vind ik voor de betonindustrie vooruitstrevend.”

Waar en wanneer kunnen we het eerste Circle-project gaan zien? Cardol: “De modules worden nu al gemaakt, er lopen gesprekken met afnemers, het is spannend. Als het allemaal doorgaat dan praten we over 2.980 Circle units die we moeten maken. In dat geval zullen we fors investeren in de productiecapaciteit.”

Industriële revolutie in de bouw

“Het is tijd om de echte industriële revolutie in de bouw op gang te brengen”, zegt architect Vincent van der Klei van Studioninedots. “Ik geloof niet meer in de traditionele bouw; als je op de bouwplaats komt, is het verrassend dat het gebouw er goed uit komt, het is vaak zo’n gepruts. In de fabriek is alles geconditioneerd, en kun je een veel hogere kwaliteit realiseren. We moeten daarom overstappen naar 100% prefab woningbouw.”

Het architectenbureau heeft veel ervaring met binnenstedelijke (gestapelde) woningbouwopgaven, en ontwerpt al sinds 2005 met modulaire woonunits. “Maar de tendens bij de modulebouwers waarmee wij werken, is om meer met hout te maken”, vertelt Van der Klei’s collega Albert Herder. “Als het gaat om de vraag wat beton kan betekenen voor de woningbouwopgave, zie ik vooral potentie in prefabricatie van zelfdragende gevels, waarbij je snelheid én bijzondere architectuur kunt maken.”

Woningbouwproject De Jakoba

Vanuit die gedachte ontwikkelden ze samen met prefab betonproducent Byldis een karakteristieke, lichtgroene betongevel voor het sociale woningbouwproject De Jakoba in de Amsterdamse wijk Overhoeks, in opdracht van woningcorporatie Ymere. “Er werd een hoge kwaliteit gevraagd, er was weinig budget; het spel van de architect is om daarin een optimale verhouding te vinden”, zegt Herder. “De bijzonderheid zit ‘m in de kleur, ritmiek, diepte en details als de gepolijste koppen. De kostenbesparing komt allereerst voort uit tijdwinst; je hebt geen bouwsteigers nodig. Geveldelen worden met een bouwkraan op hun plek gehesen, zo win je 6 tot 9 maanden bouwtijd.”

Een ander voordeel van prefab beton – waarmee ook het casco is gemaakt – is dat je vanaf het begin nadenkt over hoe je een gebouw gaat maken, legt Van der Klei uit. Bij een traditionele aanbesteding worden vaak later in het proces nog wijzigingen doorgevoerd, met bijkomende kosten. “Naast de hoge kwaliteit die je in een fabriek kunt garanderen, bespaar je met snel in elkaar te zetten bouwpakketten op arbeid, zeker nu de uurtarieven in de bouw omhoog schieten. En op de lange termijn vergt een betonnen gevel slechts beperkt onderhoud.”

Slim denken op de juiste plekken

Enthousiast als hij is over de mogelijkheden van prefab systemen, blijft Van der Klei kritisch. “Door extreme standaardisatie, modulair bouwen en het collectief inkopen van woonproducten bestaat het gevaar dat je een eenheidsworst krijgt, terwijl innovaties gaandeweg worden uitgesloten. De uitdaging van het werken met gestandaardiseerde producten is om iets te maken dat eigenheid heeft.” De gepolijste koppen bij de woningen in Overhoeks zijn zo’n karakteristiek detail dat volgens Van der Klei ook betaalbaar is. “Doordat ze 10 cm breed zijn, kon de staalborstel er in een baan er overheen. De kunst is om op juiste plekken slim te denken. Prefab beton biedt die mogelijkheid, om gevelproducten te customizen. Het geeft een vormvrijheid die – voor deze prijs - ondenkbaar is bij in het werk gestort beton. De kracht zit in de repetitie. Dan maakt een detail niet uit; de mal verdient zichzelf terug.”

Appartementencomplex Highnote

Bouwbedrijf Dura Vermeer koos bij De Jakoba bewust voor prefab beton, met het idee om deze aanpak in volgende projecten toe te passen. Studioninedots doet dat al. Voor het appartementencomplex Highnote in Almere ontwierpen ze een zelfdragende prefab betongevel met 70 cm diepe neggen die een sterke tektonische werking aan het gebouw geven. Het beeld van de woontoren die ze in de Franse stad Bordeaux bouwen, wordt bepaald door dragende betonnen gevelpanelen met diepe afgeronde neggen waarin grote glazen puien komen.