Beton uit eigen tuin

Auteur: Kirsten Hannema

Tussen de naaldbomen van het Pinetum Blijdenstein in Hilversum staat een betonnen paviljoen dat uit de gele zandgrond lijkt gegroeid. De wanden hebben een ruwe textuur, als boombast, de vloer en het dak zijn glad gepolijst, en reflecteren de groene omgeving.

Het ontwerp van architect Enzo Valerio was een experiment; de betonmix is voor deze gelegenheid ontwikkeld, met zand en stenen uit de tuin, en de architect bouwde het paviljoen zelf. 

Gele zandgrond

Het paviljoen, dat een oud podium vervangt, is het resultaat van een ontwerpprijsvraag die de stichting in 2018 uitschreef. “We hadden direct het idee om een monoliet bouwwerk te maken”, zegt architect Enzo Valerio over zijn winnende plan. “Een constructie die zou passen bij de monumentale tuin waarin hij staat, en tijdloos oogt.” Hij ontwierp een eenvoudige open structuur, bestaand uit drie wanden, een vloer en een uitkragend dak. Op dat moment was er in de omgeving een omlegging van de snelwegafrit, met graafwerkzaamheden. Hilversum ligt op een oude moraine, gevormd door een gletsjer uit de ijstijd, die geel zand omhoogstuwde; dat zand was goed zichtbaar en sprak de architect aan. Hij bedacht om voor het beton de grond uit de tuin te gebruiken.

Eén materiaal, drie karakters

“We hebben vooraf veel gegraven in de tuin om te kijken waar de wortels van de bomen zitten, zodat we het paviljoen precies daartussen konden plaatsen en het zou opgaan tussen de beplanting.” Om te bepalen waar het gebouw precies moest komen, heeft de architect allereerst 1 op 1 houten staketsels uitgezet. Daarna begon het graven en opslaan van zand. Het zand dat is uitgegraven voor de fundering, is gebruikt voor het beton van het dak, de wanden en de vloer. Met de regionale betonfabriek Van den Dool ontwikkelde de architect het betonrecept, waarvoor zij zand en stenen uit de tuin en de direct omgeving mixten met cement. De wanden zijn grof uitgevoerd, de gepolijste en geschuurde vloer is daartussen geplaatst, het spiegelgladde dak erop. Valerio wilde op die manier drie verschillende ‘karakters’ uit hetzelfde beton te maken.

Uitvoering

Valerio voert al zijn projecten zelf uit. “Dat geeft mij de mogelijkheid om tussentijds beslissingen te nemen, inspelend op wat we tegenkomen”, legt hij uit. “Als je werkt met een aannemer kan dat niet; je moet de techniek dan vooraf vastleggen in een werkomschrijving.” Het bouwteam maakte eerst 1:50 maquettes en 1:1 teststukken voor het testen van de kleur van het beton. Om de druksterkte van de betonmix te testen werden drukkubussen gestort door de betonfabriek. Het eerste idee was om grijs portlandcement te gebruiken, maar hoogovencement paste beter bij het zand omdat het geliger en zachter van kleur is. Voor het uitharden van hoogovencement moet de buitentemperatuur wel hoger zijn. De uitvoering is daarom zo gepland dat het beton in de lente en zomer gestort kon worden. 

Zand als extra bekisting

De architect deed ook onderzoek naar de invloed van de bekisting. Hoe strakker de kist, hoe meer cement aan het oppervlak komt. Een grovere kist laat juist meer zand in beeld en geeft aldus een geler beton. Omdat de architect grove wanden wilde, is de bekisting daarvoor gemaakt van ruw gezaagd vuren. De architect wilde dat de stenen in het beton tevoorschijn zouden komen. Maar bij het storten, trillen de kleinere delen naar buiten; je ziet dan een cementlaag. Hij bedacht om met pneumatische hamers de giethuid eraf te slaan, en testte dat in een 4 m hoge mockup. Maar door het hakken vielen ook de stenen eruit. Het idee ontstond om het beton in lagen te storten en - aan de buitenrand van de bekisting - er stenen en zand in te plaatsen. Het zand dient als een extra bekistingslaag, die nadien met een luchtdrukspuit is verwijderd, zodat de stenen zichtbaar werden. Met deze aanpak kon tijdens de stort de hoeveelheid stenen en zand gecontroleerd worden. In de onderkant zijn, voor een grof en zwaar effect, veel stenen en zand verwerkt. In het bovenste deel van de wanden zitten minder stenen, waardoor deze strakker ogen.

Kleureffect

De bekisting voor het dak en de vloer, die glad moesten worden, is van betonplex platen gemaakt, die zijn onderstempeld met balken. De naden zijn gedicht, gesmeerd en afgelakt. Daarop is het beton gestort. Als de zon laag staat, zie je de reflectie van het licht in het dak. Doordat de wanden in een flauwe hoek ten opzichte van elkaar geplaatst zijn, krijgt elke wand ander daglicht, en is de reflectie in de zandkristallen ook net anders; blauw of juist meer gelig. De grote stenen in de vloer – soms meer dan 30 cm in diameter - zijn in plakken gezaagd en bovenin het beton gelegd tijdens de stort. De vloer is vervolgens geschuurd en gepolijst.

Draagvlak

De uitvoering is met een team van tien mensen gedaan, waarbij Valerio bovenin de kist zat en aanwees wie op welke plek de stenen en het zand moest neerleggen. Omdat de hele kist niet in een keer volgestort kon worden, werkten ze in een ochtend- en een middagstort, gedurende drie dagen. Doordat het project op locatie werd ontwikkeld, waarbij vooraf teststukken zijn geplaatst, raakten veel vrijwilligers en voorbijgangers betrokken. “Op de dagen dat we de wanden stortten, keken zo’n 15 mensen vanaf een bank in de tuin mee”, vertelt Valerio. “We merkten dat door deze aanpak draagvlak ontstond. Aanvankelijk was er bij een aantal bewoners twijfel of beton in de tuin zou passen, door het proces raakte men enthousiast. Buurtbewoners en vrijwilligers hielpen mee om de stenen te verzamelen. Inmiddels is het paviljoen door iedereen omarmd, en wordt het volop gebruikt voor evenementen.”